Het einde van het jaar nadert. Dat maakt dat we, soms bewust en de andere keer noodgedwongen, reflecteren op het jaar.
De straten van Istanbul
Een paar weken geleden werd ik – niet voor de eerste keer – geconfronteerd met de vraag of ik meer spijt zou willen hebben van bepaalde daden óf meer spijt zou willen hebben van de daden die ik juist niet heb verricht. De confrontatie met deze vraag was het sterkst nadat ik iemand had ontmoet in wie ik mezelf herkende, maar die inmiddels veel ouder is dan ik: oud genoeg om bewust te zijn van het feit dat de ontmoeting met Magere Hein niet al te ver in het verschiet ligt.
Afgelopen zomer was ik in Istanbul. Ik was voor het eerst in drie jaar weer op vakantie. Ik slenterde door de straten van Istanbul, terwijl ik genoot van de rust die ik had. Ik observeerde, keek om me heen en ging van stadsdeel naar stadsdeel. De rust die ik daar had, maakte dat ik ook kan nadenken over die ene vraag. Ik keek uit op het water, dat door het schijnen van de zon glansrijk was. Met het boek Wees Onzichtbaar van Murat Isik in mijn handen had ik in ieder geval genoeg stof tot nadenken.
Inkeer
Wat is spijt? Dat is natuurlijk een zeer persoonlijke vraag. Als ik aan jou die vraag stel, komt er een antwoord dat – daar ga ik vanuit – is gebaseerd op je eigen ervaringen, daden, fouten, eventuele geloofsovertuiging, etc. Spijt is vaak een gevoel: een gevoel dat soms als een dolk in het hart kan voelen. Soms komt spijt later: berusting is noodzakelijk om spijt toe te laten in je geweten. Als je spijt hebt, volgt er eerst berouw en daarna zelfverwijt. Of, andersom: eerst zelfverwijt en daarna berouw. Spijt kan, wat mij betreft, je een wijze les leren. Immers, wie geen fouten durft te maken, zal nooit een fout maken en daarmee ook geen spijt voelen.
Spijt kan je voelen als je iets hebt gedaan wat wellicht niet heeft geleid tot de gewenste of gewilde resultaten. Spijt kan je ook voelen als je iets hebt gedaan wat in jouw geweten, kennis en kunde goed handelen was, maar wellicht door anderen niet zo werd opgevat. Spijt kan je ook voelen als je bepaalde keuzes hebt gemaakt, die achteraf wellicht verkeerde keuzes bleken te zijn. Aan het einde van de dag hoop je lering te trekken uit spijt, of wellicht, uit primair het gevoel van spijt.
Spijt is ook voelbaar als je iets juist niet gedaan hebt. Je ruikt een kans, maar uit terughoudendheid of de angst om te mislukken of niet te slagen, duik je er niet in. Je durft niet iemand, in wie je bent geïnteresseerd, uit te vragen. Je durft niet te solliciteren op een nieuwe functie. Immers, je huidige baan voelt comfortabel. Er zijn tal van gevallen waarin het voorkomt dat, uit velerlei redenen, iets niet gedaan wordt. Wellicht duurt in dat geval het nog langer voordat (het gevoel van) spijt landt in het geweten.
Sterfbed
Wat weegt zwaarder? Spijt omdat je iets hebt gedaan en dat niet heeft geleid tot wat je voor ogen had? Of spijt omdat je iets niet hebt gedaan en later tot besef komt dat je juist dát had moeten doen? Dat is, nogmaals, een zeer persoonlijke vraag. Toen ik in Istanbul was, heb ik – omdat ik door de rust alles kon laten bezinken – goed nagedacht over die vraag.
Die vraag leidde tot een gedachtenexperiment. Stel dat ik – hopelijk met mijn kinderen en kleinkinderen aan mijn zijde – op mijn sterfbed lig. Zou ik dan de last van spijt van de daden die ik heb verricht zwaarder vinden? Of weegt op het moment dat de dood nadert spijt van de daden die je niet hebt verricht net iets zwaarder?
Naarmate ik gedurende de vakantie verder vorderde in Wees Onzichtbaar van Murat Isik en meer van Istanbul had gezien, kwam ik tot een belangrijk besef: de tijd dringt. Naarmate je ouder wordt – niet dat ik nu al de pensioengerechtigde leeftijd benader –, zal de tijd sneller gaan, althans voor je gevoel. Dat gevoel maakt ook dat ik alles uit het leven wil halen en niet spijt wil hebben van de dingen die ik niet heb gedaan – uit terughoudendheid, voorzichtigheid, angst of comfort wellicht.
Als ik op mijn sterfbed lig, zal wellicht het gevoel van spijt van de daden die ik niet heb verricht nóg zwaarder zijn dan het gevoel van spijt van de daden die ik wel heb verricht – ook als die daden niet altijd hebben geleid tot wat ik voor ogen had.